برشی از زندگی معلم اخلاق و فوتبال

نگاهی به پرویز خان اولین فیلم بلند علی ثقفی

یکی از اتفاقات خوب جشنواره چهل و دوم فیلم فجر مواجه شدن با فیلم هایی بود که به زندگی شخصیت های بزرگ و تاریخی ایران اختصاص داشتند. ساخت فیلمهایی مانند فیلم پرویز خان و پروین (هرچند با کمک ارگان ها) نشانگر تمایل تازه ای است برای بیرون آمدن از حصار تنگ ژانرهای آشنای سینمای ایران و تنوع بخشیدن به ویترین این سینما. سینمایی که در دورانی با فیلمهای به اصطلاح «اجتماعی» اشباع شده بود و حالا هم «کمدی های زرد» و قر و قمبیل و نوستالژی دهه های پنجاه و شصت از سر و کولش بالا می روند! پرداختن به شخصیت های مهم معاصر در عرصه علم و هنر و ورزش و سیاست و… حلقه مفقوده سینمای ایران است. دهه شصت پر از داستان ها و شخصیت هایی است که هنوز رنگ پرده نقره ای را ندیده اند. پرویز خان که از فیلمهای قابل اعتنای دوره اخیر جشنواره بود پس از سالها ژانر فراموش شده «فیلمهای ورزشی» را هم یادآوری می کند.

داستان از چه قرار است؟

پرویز خان اولین فیلم بلند علی ثقفی است که برهه ای پرالتهاب از زندگی پرویز دهداری سرمربی مشهور تیم ملی فوتبال در دهه شصت را روایت می کند. دهداری یکی از مهمترین چهره های تاریخ فوتبال ما قبل و بعد از انقلاب است که در بسیاری از اتفاقات نقش داشته است. راه اندازی تیم پرسپولیس به همراه علی عبده، بازی در تیم ملی و سالها مربیگری تیم های مهم فقط بخشی از فعالیت های اوست. او به دلیل مرام و مسلک خاصش و توجه به مسائل اخلاقی به «معلم اخلاق» مشهور شده بود. فیلم زندگینامه پرویز دهداری نیست؛ بلکه فقط برشی کوتاه از اتفاقات سال 1365 را نمایش می دهد. زمانی که 14 نفر از اعضای تیم ملی ناگهان استعفا می دهند و تیم ملی و فدراسیون و دهداری را با بحرانی بزرگ در آستانه بازیهای آسیایی سال 1988 مواجه می سازند. دهداری که به سرسختی و عدم مماشات شهره است تصمیم می گیرد تیم تازه ای از بازیکنان مستعد از سراسر ایران جمع کند. فدراسیون فوتبال هم از او حمایت می کند و به این ترتیب نسل تازه ای از فوتبالیست ها تربیت می شوند که در سالهای بعد نامشان را بسیار می شنویم: احمدرضا عابدزاده، مجتبی محرمی، صمد مرفاوی، کریم باوی، جواد زرینچه. دهداری با ایمان و اراده ای خستگی ناپذیر تیمی جوان تشکیل می دهد و علی رغم سختی ها و مشکلات مالی بالاخره تیم را به بازی مقابل کویت می رساند. بالاخره تیم ایران در کمال شگفتی با بازیکنانی که تجربه بازی خارجی نداشتند در یک بازی دراماتیک و هیجان انگیز موفق می شود کویت را ببرد و به صعود امیدوار شود.

عوامل پرویز خان

علی ثقفی دارای مدرک کارشناسی ادبیات نمایشی و کارشناسی ارشد کارگردانی از دانشگاه تهران است و فعالیت های خود را با تئاتر آغاز کرده و کارگردانی نمایش های ایستاده ها سر سوراخ سوپ خوری، قصیده شب نمناک، بیداری در خواب هزار من از جمله آثار اوست. او تعدادی فیلم داستانی کوتاه و نیمه بلند هم نوشته و کارگردانی کرده است. از آن میان می‌توان به فیلم‌های معادله (شب امتحان) ،خون گرم ، فشار خون ،مادر و فیلم بلند تلویزیونی خاک اشاره کرد. فیلم های مقدمه ای بر مقدمه و پلاک قرمز از جمله مستندهای ساخته ثقفی است. مستندهای اجتماعی کوتاه با موضوع فوتبال که در برنامه نود پخش می شده از دیگر فعالیت های علی ثقفی است.

ثقفی برای ساخت اولین فیلم بلندش قدم بزرگی برداشته و سراغ پروژه ای رفته که پیچیدگی ها و سختی های خاص خودش را دارد. پرداختن به دهه شصت و بازسازی فضای آن سالها دردسرهای فراوانی دارد که هر کسی سراغش نمی رود. او دو سال وقت صرف تحقیق و نگارش فیلمنامه و مصاحبه با خانواده دهداری، دوستان و همراهان و مربیان و بازیکنان آن زمان و البته مرور روزنامه ها و تشریات و کتابها کرده است تا شناخت کاملی از شخصیت داشته باشد. هدف اصلی فیلم او نشان دادن کاراکتر خاص و سرسخت و اصولگرا و سختکوش پرویز خان است. قرار است با مرام و مسلک خاص او آشنا شویم و بدانیم در روزگاری مربی تیم ملی داشته ایم که اخلاق بازیکن برایش از مهارت هایش مهم تر بوده است.

پرویز پورصمیمی تک ستاره فیلم است و کاری می کند کارستان. او در هفتاد و نه سالگی در نقش پرویز دهداری پنجاه و پنج ساله ظاهر می شود و مُهر خود را بر فیلم حک می کند. شخصیتی محکم و استوار و قاطع با کمی لجبازی و البته شوخ طبعی مردان جاافتاده. میزان اخلاق گرایی او در حدی است که بازیکنی که آب می خورد و به همبازیش تعارف نمی کند را کنار می گذارد! یا از عابدزاده می پرسد که درس می خواند یا نه و بعد به تیم دعوتش می کند. نظم آهنین و ارتشی وار او در تیم ملی در نحوه ورود منظم بازیکنان به زمین نمود دارد. پرویز خان نقطه عطفی در کارنامه بازیگری پورصمیمی محسوب می شود و تعداد فیلمهای او را به عدد سی می رساند. بازی چشمگیر او دیگر بازیگران را تحت الشعاع قرار می دهد. بنظر می رسد بقیه بازیگران با توجه به ظرفیت های موجود انتخاب شده اند و مساله شباهت با شخصیت واقعی افراد خیلی مطرح نبوده است. برای مثال بازیگر نقش احمدرضا عابدزاده از نظر قد و قواره با واقعیت تطابقی ندارد اما همان خنده ها و نحوه آدامس جویدن او بخوبی خاطره عابدزاده را برای تماشاگر زنده می کند. انتخاب بهنام تشکر با آن سابقه سریال های کمدی به عنوان فرمانده عملیات ارتش بدسلیقگی است.

طراحی صحنه و لباس و فضاسازی لوکیشن های دهه شصت نیز از نقاط قوت فیلم است. آنچه در خانه دهداری، فدراسیون، ساختمان مجلس و زمین های خاکی و… می بینیم باورپذیر و واقعی بنظر می آید و چیزی توی ذوق نمی زند. همچنین مشخص است جلوه های ویژه بصری در بسیاری از سکانس ها به کمک فیلم آمده است. فیلم شروع تاثیرگذاری دارد و تماشاگر را به ادامه داستان علاقمند می کند. فیلم روان است و نقاط اوج و فرود را بدون حاشیه رفتن پیش چشم تماشاگر می گذارد. شیوه تدوین حسن حسن دوست هم کاملاً در خدمت درونمایه فیلم است. فیلم ریتم مناسبی دارد و معطل نمی کند و توالی صحنه ها بدون لکنت اتفاق می افتد.

ما با فیلم چند چندیم؟

پرویز خان به عنوان اولین فیلم بلند یک کارگردان جوان بطور کلی نمره قبولی می گیرد. فیلم در مجموع فیلم ورزشی موفقی است که شمایلی قهرمان پرورانه از یک مربی ایده آل گرا نمایش می دهد. در نگاهی کلی می توانیم پرویز خان را روایت تاریخی و مستندواری بدانیم که می تواند حتی برای تماشاگری که علاقه ای به فوتبال ندارد هم جذاب و دیدنی باشد.

سینمای ایران در ژانر فیلمهای ورزشی خیلی کارنامه پرو پیمانی ندارد. فیلمهایی از قبیل خط پایان، تختی، عرق سرد و یا مستند خواهران منصوری یادمان می آید. اما فیلم ساختن راجع به ورزشهای انفرادی با فوتبال از زمین تا آسمان فرق دارد. یکی از سخت ترین کارها در سینما، نمایش بازی فوتبال است. یک زمین بسیار بزرگ و بیست و دو بازیکن و سرعت بازی و توپ و… کار کارگردان چنین فیلمی بسیار سخت است. در تاریخ سینما شاید نمونه خاطره انگیز فیلم «فرار بسوی پیروزی» (ساخته جان هیوستون، 1981) را داشته باشیم که یک بازی فوتبال جانانه را تصویر کرده باشد. ضمن اینکه یک فیلم مستند بنام «پرویز خان» توسط سجاد ترابی ساخته شده و در جشنواره فیلمهای تلویزیونی نمایش داده شده بود. شاید بهتر بود از این تشابه اسمی هم اجتناب می شد.

فوتبال ایران از ابتدای پیدایش و حدود نیم قرن یکی از قطب های فوتبال آسیا بوده است. فوتبالی احساسی و غریزی نشات گرفته از زمین های خاکی خانی آباد و دروازه دولاب، با اوج و فرودهای بسیار و امواج غم و شادی سینوسی و شکست های غم انگیز و پیروزهای غرورآفرین. دیدار ایران با کویت در مقدماتی جام ملت های آسیای 1988 هم یکی از بازیهای تاریخی و دراماتیک ماست؛ شاید در ردیف بازی ایران و استرالیای معروف. بازنمایی و بازسازی این بازی مطابق واقعیت یکی از نقاط قوت فیلم است. حتی کل کل اسکندر کوتی گزارشگر آن سالها با گزارشگر عرب بازسازی می شود و خنده ای بر لب تماشاگر می نشاند!

پرویز خان البته می توانست فیلم عمیق تری باشد، اگر فیلمنامه سنجیده تری برای آن نوشته می شد. برای نمونه فیلم زیاد وارد جزئیات ماجراهای سیاسی و ورزشی سالهای میانی دهه شصت نمی شود و تماشاگر را در جریان نمی گذارد. اینکه چرا سازمان ورزش هم با بازیکن سالاری مخالفت می کند و تمام قد از دهداری حمایت می کند شفاف نیست. شاید فیلمساز اینطور فرض کرده که تماشاگر این فیلم از علاقمندان دو آتشه فوتبال است و حتماً از ماجراهای تاریخ فوتبال ایران خبر دارد. کشمکش های اجتماعی آن سالها و اختلافات نظامیان و مدیران ورزشی و نمایندگان تندرو مجلس و… می توانست قوام بیشتری پیدا کند. نکته دیگر دوپارگی فیلمنامه است که با ورود ماجرای عملیات رزمندگان و ربط دادن آن به مسابقه ایران و کویت اتفاق می افتد. این ماجرا که سفارشی بنظر می آید (فیلم محصول سازمان فرهنگی هنری اوج است) منطق داستانی ندارد و باورپذیر هم نمی نماید. شادی رزمندگان از پیروزی تیم ملی در خط مقدم عملیات به آن صورت عجیب و باورنکردنی است. درآمیختگی جنگ و فوتبال و سیاست را می توانیم بفهمیم اما واضح است که همه اینها باید در بستر درام شکل بگیرد و منطق داستانی در هیچ حالتی فدا نشود.

حسام فروزان